Opinyon | Lèt pou Etazini, Kanada, Lafrans ak Core Group

Soti bò kote : Pèp ayisyen

Sijè : Lèt apresyasyon pou kowalisyon peyi « Zanmi Ayiti »

11 novanm 2022

Zanmi nou yo,

Nou dwe nou, mezanmi, si Ayiti jwenn bourad nan chèche pou li oto-sifizan, si nou fè anpil pwogrè alawonnbadè, deplase sòti nan 170yèm nan Endis Devlopman Imen pou rive nan plas youn nan pi bon peyi sou tè a. Papadoc, diktatè ayisyen an, te di yon fwa « rekonesans se lachte », men kontrèman ak li, nou chwazi rete yon nasyon rekonesan.

Nou menm pèp Ayisyen, nou pa jwenn bon mo pou nou di kijan nou rekonesan, sitou pou zanmi Ameriken nou yo. Lè w te pote yon pati nan rezèv lò w yo la jis anvan okipasyon an, lè w te elimine kochon kreyòl nou yo anba Babydoc, nonm san pitye a, kòkòday ou nan rejyon an, ou montre nou konbyen ou pran ka nou. Depi jou endepandans nou an, lè nou te goumen pou libète, nou te rete bò kote nou. Menm jan li te di a, gwo jwè ka rekonèt gwo jwè. Sèl diferans ki te genyen, ou pa te esklav anba men Britanik yo, li te plis yon ti batay ant frè ak frè.

Nou chwazi rete yon nasyon rekonesan.

Paske ou pa t vle kanpe sou kote pou gade nou k ap depafini, ou te rive nan lane 1915 epi chanje lavi nou pou tout tan. Se te peryòd ki te pi bèl e rich nan listwa nou an. Lè ou te kite nan lane 1934, ekonomi an te fin refè. Envestisman ou nan enfrastrikti ak ledikasyon te poze fondasyon pou devlopman ak estabilite nou ap jwi jodi a. Menm Papadoc asasen an te koute w.

Nan lane 1987, nou te vle Leslie François Manigat paske nou te panse li pa t nan bagay malonèt ak koripsyon e li te wè pi lwen pase moun ki te la anvan li yo. Men, ou deside li pa t bon ase. Se poutèt sa, ou te ede nan retire l apre kat mwa tou kout, sa ki montre tout moun ke ou te gen pi bon plan pou Ayiti. Ou te montre nou chak tan nan domèn pran desizyon, menm lè nou menm Pèp la ap viv sou tè a, ou konprann reyalite nou pi byen pase nou pap janm ka konprann li – epi ou toujou gen rezon.

Nan lane 1990, lè vag la te pete epi Aristide te pran plas la, devan nonm prensipal ou a, Marc Bazin, ou te aksepte rezilta a, jan li ta dwe ye nan yon demokrasi. Nou te kontan vire paj la epi ou te bò kote nou. Anplis, lè oligak yo te vle mete l atè apre sèt mwa sèlman, ou te kanpe sou chimen yo. Se te yon tan rèd anpil. Ou te fè tout sa ou te kapab pou kenbe demokrasi vivan. Malerezman, lame a te twò pisan. Ou te pèdi pandan yon ti tan, men nan lane 1994, twa zan apre, ou te genyen yon viktwa pi gwo toujou lè Prezidan Clinton te pote l tounen devan yo.

Nou menm pèp Ayisyen, nou pa gen bon mo pou nou di kijan nou rekonesan, sitou pou zanmi Ameriken nou yo.

Lè kèk moun te soufle nan zòrèy ou pou w te enpoze yon anbago sou Ayiti, ou te voye lide sa jete. Ou te di « Ki jan ou ta ka pini pèp la – vwazen ou ak zanmi ou yo ? » Anplis, yon anbago toujou afekte moun ki pi pòv yo. Ou deside se sèlman oligak rich ki dèyè koudeta a ki ta dwe pini – se pa bèl pèp Ayiti ou renmen anpil la. Se te pi bèl bagay tou lè Prezidan an egzil la, ki renmen nou anpil la, Jean Bertrand Aristide te deklare li ta pito rete nan egzil pase l ta fòse yon anbago sou pèp ki renmen li an pou yo ka remete l kòm Prezidan. Li te tankou yon nasyonalis ki ta pito mouri pou pèp li a.

Lè Prezidan Clinton te fè Prezidan Aristide tounen, ou pa t janm pote pwòp lame pa w pou pile tè zansèt nou yo, nan respè pou konstitisyon nou an. Youn nan premye aksyon ki pi enpòtan yo se te demantèlman lame kòwonpi a, machin koudeta a, enstabilite politik ak vyolasyon dwa moun nan. Ak sipò Prezidan Aristide, ou kreye polis nasyonal la, fòs ki bon nèt nou te toujou bezwen an. Tranzisyon an te fèt swa. Enstitisyon sa a – kontrèman ak lame a – fè peyi a jwenn plis sekirite.

Li te tankou yon nasyonalis ki ta pito mouri pou pèp li a.

Depi travay ansanm ak gwoup D.E.A., kontrebann dwòg pase Ayiti rive Etazini se kounye a li pi ba nan Karayib la ak Amerik Latin nan. Li pa janm patisipe nan konfli enterè politik yo – li pa janm sèvi oligak yo epi li pa janm manyen lajan yo. Kontrèman ak lame ak tonton makout yo, polis nasyonal nou an pa teworize pòv sitwayen nou yo pandan manifestasyon kont gouvènman koripsyon an. Koripsyon se depi lontan sa mouri sou zile a. Anplis de sa, eleksyon nou yo jis kounye a gras ak pwofesyonalis polis nasyonal la, ak gras a ou menm, bèl zanmi Ayiti.

Nou regrèt bagay yo te sòti nan lane 2004, lè Jean Bertrand Aristide, dezyèm vèsyon an—nonm pèp la ou te pran inisyativ pou fè tounen nan lane 1991 la—pa te yon prèt oswa yon popilis ankò, men yon pechè ki ka kòwonpi. Ki moun ki konnen sa ki rive l ? Petèt yo jete yon sò vodou sou li epi yo te travèse emisfè serebral gòch li al nan dwat la. Moun vodou sa yo pafwa fè bagay medsin lòt kote poko ka fin konprann. Li te pèdi enterè nan pèp la pou asire zafè pòch li. Pèp la te vle li ale, kidonk ou te koute l. Ou te fè l desann epi asire w fòs polis ou te kreye a te nan travay la san yo pa tire yon sèl kout bal.

Li te pèdi enterè nan pèp la pou asire zafè pòch li.

Apre li fin ale, ou te kite plas la pou gran sèvitè w, bon moun, Gérard Latortue, pou l dirije yon gouvènman tranzisyon. Nan de lane, Gérard fè yon mirak, kote peyi a vin pasifik e li òganize eleksyon René Préval, prezidan ki pa janm bwè plis pase dis gòdèt alkòl kri pa jou.

Pandan tranzisyon sa a, yon lòt fwa ankò, ou deside pa mete lame ou yo sou tè Papa Desalin lan. Lapolis te pran swen li poukont yo. Nou te konnen ou te toujou dwat nan sa w ap di—ou toujou konnen sa ki pi bon pou nou. Lame a ta kraze tout bagay. Yo ta jwenn yon fason pou kreye yon koudeta; se te sèl bagay yo te bon ladan l, ak touye ti pèp la. Lè sa a, nou wè klè Ayiti pa t bezwen yon lame.

Nan lane 2010, apre tranblemanntè a ki te kapab touye prèske 500,000 moun nan Kiba oswa menm Kalifòni, sistèm medikal ijans, ponpye ak premye sekouris ou te ede nou antrene te redui kantite sa a sèlman kèk santèn viktim. San gwo lopital sa yo ou te bati pou nou ak doktè ou te ede nou fòme yo, li ta yon dezas. Ou toujou sanble ka ede nou wè bagay nou pa t ap janm wè pou tèt nou.

René Préval, prezidan ki pa janm bwè plis pase dis gòdèt alkòl kri pa jou.

Nou te sezi wè gouvènman an te bay kay pou tout moun, tankou manje, rad, èkondisyone ak chofaj, klas pou timoun ki pa entène, ak pwofesè pou kèk fanmi sanzabri yo. Nou te rekonesan tou pou misyonè ou te voye priye pou nou yo. Nou pa konnen si se akoz baryè lang, men anpil fwa, si ou pa vin priye pou nou, mirak pa fèt. Sis fanmi te jwenn anpil benediksyon ak priyè sa yo, paske Lakwa Wouj te depanse tout $500,000,000 yo te ranmase pou konstwi yon chato pou chak fanmi.

Pandan kanpay eleksyon 2011 yo, nou te tèlman avèg nou te chwazi yon fanm prezidan ke nou te panse se te pi bon chwa pou epòk la paske lòt kandida pati « Tèt Kale » te mwatye alfabetize e yon entimidatè kap desann pantalon li devan moun. Ou leve, ou chwazi l paske li te je fèmen pi bon chwa a. Nou pa di la a rezilta yo pa bon, non, se pa sa nou vle di. Nou rive konprann kèk fwa, menm nan yon peyi demokratik, si yon moun se yon danje reyèl pou sosyete a epi li pare pou chanje wout ak prensip ki te etabli yo, ta dwe gen fason pou sispann yo.

Dam sa a te twò save e sa t ap yon gwo egzanp pou jèn kretyen nou yo. Nan peyi nou, twòp ledikasyon se rasin tout sa ki mal. Li petèt ta eseye montre Bondye pa egziste epi Karl Marx ta sovè a pito. Nou te soulaje paske ou te dekouvri l anvan nou; sinon, se li ki t ap prezidan e peyi a ta pran yon chimen diferan nèt.

Dam sa a te twò save e sa t ap yon gwo egzanp pou jèn kretyen nou yo.

Pandan diskou inogirasyon prezidan w mete a, li te di peyi a te ouvè pou biznis – tout kalite biznis. Ak yon pati nan 4 milya ki soti nan kòb Petro Caribe Venezyela a, gouvènman li a te konstwi 25 estad nan peyi a. Kounye a, estad nou yo pi bèl pase sa ki nan nò Amerik la. Anplis de sa, jwè yo renmen pase tan sou plaj nou yo. « Se yon bèl kote pou yon retrèt fanmi, » se sa Clint Dempsey te di sou « Île à Vache » nan yon ti pale apre match pandan Gold Cup 2015 la nan estad Laurent Lamothe la.

Pandan 11 lane ki sot pase yo, ak pati Tèt Kale ki te dirije zafè nan peyi a, jan ou te deside epi anba sipèvizyon rèd ou, kalite lavi nou te vin bon nèt. Nou gen nouvo tren ak bon kondisyon transpò, lopital modèn ak lekòl nan tout peyi a. Kounye a nou gen yon pousantaj alfabetizasyon 99.96%.

Lè dyaspora te konseye yon taks anplis $1.50 sou chak transfè lajan ann Ayiti pou chak timoun te ka resevwa yon ledikasyon, pwopozisyon sa a te al tonbe lwen gouvènman an paske, ak sipò ou, chak timoun ann Ayiti resevwa yon ledikasyon egal ak ledikasyon timoun Ozetazini, Lafrans oswa Kanada. Ou te di timoun yo se lavni, kidonk ou te mete aksan sou ledikasyon.

Anplis de sa, jwè yo renmen pase tan sou plaj nou yo.

Premye manda rejim Tèt Kale a, sòti 2011 rive 2015, te antre nan liv istwa yo. Ekonomi an te grandi pa 15% ak PIB pou chak grenn peyizan te monte a 40,000, twazyèm sèlman apre Etazini ak Kanada nan rejyon an. Rapè Ameriken Kanye West (Ye) te achte yon ti zile ann Ayiti, kote li planifye pou pran retrèt ak preche levanjil la.

Nan senkant ane li, rapè ayisyen Wyclef toujou ap eseye fè mizik pou jwenn kèk kòb pou achte zile Latòti. Nou te sezi wè l pa t asiste tiraj lè l te bay kandidati pou prezidan. Li t ap dirije yon òganizasyon ki pa t gen objektif fè lajan, ki te fè yon bon travay apre tranblemanntè a, ki pwouve li te kapab dirije peyi a avèk siksè menm jan ak òganizasyon li a. Kòm pèp Ayiti, nou trè fyè li te pran drapo nou tout kote li te ale.

Sa gen anviwon yon lane yo te asasinen prezidan nou te renmen anpil la. Malerezman, nou toujou pa konnen sa ki te pase. Paske te gen anpil pati ki enplike, li difisil pou konnen ki jan sa te pase. Gen moun ki di se te moun andedan, pandan lòt moun di li te planifye. Men, nou kwè, jiskaprezan, lòt peyi ak zanmi Ayiti te prevwa e nan kèk ka, menm te ka anpeche evènman konsa rive, menm si yo te soti anndan. Gen moun ki di li te yon bon moun—se pa manti. Se moun ou te chwazi pou nou an ki te jis anvan li a ki te chwazi li. Li te gen ase lajan pou l te gen 25 machin chè nan kòtèj li a, men li pa t kapab peye yon kay nan yon katye ki pi fre. Li te rete toupre yon ravin, men nou pap jije moun sou preferans yo.

Premye manda rejim Tèt Kale a, sòti 2011 rive 2015, te antre nan liv istwa yo.

Lè moun mande videyo kamera siveyans lan, tout moun peze bouton bèbè a. Gen kèk ki di ke li te gen yon gwo sekrè li te vle met deyò, men nou pa konnen si se te verite sou plantasyon bannann lan oswa moun kap fè trafik dwòg nan pati Tèt Kale a. Antouka, nou te vrèman sezi wè, pou yon fwa, zanmi nou yo, peyi kowalisyon zanmi Ayiti yo ak Core Group la, pa t gen okenn lide sa ki te rive prezidan an, yo pa t konnen si te gen yon menas e yo pa t konnen tou si mèsenè yo te achte zam yo nan men yon konpayi nan Florid.

Konsekans lanmò li te pi rèd toujou. Pandan pèp la te fristre paske zanmi nou yo te lage prezidan nou an pou premye fwa, rimè te vire sou yon lis long nan moun ki ta ka patisipe nan zak asasinay sa. Sezisman pèp la, se wè youn nan yo, Doktè Ariel Henry, ki pa t ka sonje li te gen plizyè konvèsasyon menm swa a ak yon moun ki te akize pou l te planifye asasinay la, te chwazi pou yon inosan nan je zanmi nou yo ki soti nan Core Group la pou ranplase Prezidan an kòm Premye Minis.

Lè jij ki te sou dosye a te di Mesye Henry te dwe parèt nan tribinal ak avoka li yo pou reponn kesyon ki gen rapò ak konvèsasyon li te genyen nan lannwit sa a ak moun ki te sispèk la, li revoke jij la. Yon jou, nan televizyon, li te di li tèlman pisan li te kapab deklare lagè. Nou tout konnen Ayiti pa gen lame ankò, men moun yo mal entèprete sa li vle di. Antanke kretyen, li te vle di ak lame li a nan syèl la, li te kapab deklare lagè kont nenpòt move fòs nan espas.

Opozisyon sosyalis ann Ayiti kontinye ap pale de gang. Men, prèske pa gen gang isit la. Gwoup ki pi pre gouvènman an, se yon revolisyonè ki te deja yon ofisye lapolis ki ap dirije l. Akoz tanperaman li nan lapolis la, gouvènman an te panse li ta yon gwo avantaj si li te dirije yon gwoup 1,000 sòlda (ankò, se pa manm gang) ak zam ak AK, ak fizi atak pou goumen ak lapolis, ki te jis gen zam 9mm. Ann Ayiti, nou pa fè zouti pou lagè. Se poutèt sa, mèsi espesyal pou Etazini paske yo te ban nou yo, ak gouvènman nou an paske yo te kite yo pase nan ladwàn epi fini nan men gwoup sitwayen inonsan sa yo.

Yon jou, nan televizyon, li te di li tèlman pisan li te kapab deklare lagè.

Se yon ti gwoup sosyalis ki byen monte konplo sa, ki fè jalouzi pou dekouvèt nou an kont gouvènman ki gen tout pouvwa a gwo doktè, sovè ak wa Ariel Henry, lidè kretyen nou an, « nonm san peche a » ou menm, ak Madam Helen La Lime (sitwayen Ameriken ak Reprezantan Espesyal Sekretè Jeneral Nasyonzini ann Ayiti) ak Core Group ki nonmen l pou dirije isit la. Anplis de sa, ak yon tweet, pou tout moun nan lemonn ka temwen nivo transparans ak pi gwo respè pou konstitisyon ayisyen an.

Pwoblèm gang lan se yon fo pwoblèm, pi gwo nan syèk sa. Travèse Matisan vin likid. Chak wikenn, etidyan Pòtoprens ap rasanble nan plaj Jakmèl ak Côte des Arcadins. Kote tankou Cité Soleil, La Saline, Bel-Air, ak Croix-des-Bouquets vin tounen yon destinasyon pou touris.

Nou pè lè ou ede nou anpil, sitwayen nou yo isit la pral nan jou kap vini yo gen yon pi bon kalite lavi pase sa ki lakay ou yo. Pa gen rezo kidnapin tou. Sa a se yon lòt fwa ankò yon fo pwoblem, yon konplo pa opozisyon gòch la pou l ka vin sou pouvwa a. Swadizan kidnapin 17 Ameriken sa yo se te fo nouvèl tou, yon istwa byen monte pou fè nou parèt move moun.

Chak wikenn, etidyan Pòtoprens ap rasanble nan plaj Jakmèl ak Côte des Arcadins.

Gouvènman an te fè yon bon travay nan mobilize tout fòs li yo pou konbat kèk gang – sa yo nèg sosyalis gòch yo te kreye yo. Nan yon pwen, te gen foto yo pou montre yap chèche yo toupatou. Yo te arete pifò nan yo e kounye a yo nan prizon nan Penitansye Nasyonal la. Se sèlman kèk nan yo ki rive sove epi al kache nan mòn yo. Nou kwè nou te genyen batay sa a. Jodi a, lapolis pa gen anpil travay.

Nou kwè sistèm jidisyè nou an se lank ki pi pisan ki asire sekirite peyi a. Jij nou yo pa janm aksepte pran anyen nan men koupab yo pou met nan prizon moun ki pwouve inosans yo, paske yo pa ka achte libète. Nou pa janm kite timoun nan detansyon jivenil pou 10 lane oswa plis san nou pa pase devan tribinal ak yo. Bagay sa yo pa janm rive isit la. Gras a milyon djòb ou te ede nou kreye, gen mwens moun nan prizon. Petèt, tankou Olandè yo, nou pral fèmen kèk nan prizon nou yo. Nou ta dwe konstwi plis inivèsite. Nou ka menm fini jwenn remèd pou kansè.

An reyalite, pwoblèm prensipal nou an isit la se gwoup elit gòch sa a ak fo nouvèl sou rezo sosyo yo. Yo pataje tout pwopagann yo vle pou eseye devye pèp la ak piblikasyon sou Facebook ak Twitter. Pandan tan sa, nou pa janm tonbe. Yo akize Prezidan Trump li trete Ayiti tankou yon « peyi kaka », sa ki pa vre —li pa janm di sa. An reyalite, Prezidan Trump renmen Ayiti. Li tèlman travay di ke li menm tweet sou sipò li bay Prezidan Jovenel a 3zè nan maten pandan l ap manje McDonald’s. Li planifye pou l òganize katriyèm maryaj li yon jou sou plaj Okap.

Jodi a, lapolis pa gen anpil travay.

Medya yo menm te eseye gaye move konsepsyon Etazini te pran rezèv lò Ayiti nan lane 1914 epi yo pa janm retounen li. Yo te bay manti sou Prezidan Clinton ki te kraze pwodiksyon diri Ayiti pou zanmi li yo nan Arkansas epi Etazini te bay presyon pou aplike lwa ki diminye kòb sou machandiz enpòte soti nan plis pase 30% rive nan 3%, ki se yon gwo manti.

Medya yo te menm rayi Prezidan Barrack Obama. Yo mande « Kouman fè premye prezidan nwa Etazini an pa janm vizite premye repiblik nwa a ? » Yo toujou ap fè konnen si pa t gen yon revolisyon ayisyen, sa t ap pran 100 rive 200 lane ankò nan esklavaj pou yon lòt Dessalines oswa Toussaint te wè limyè a. Yo pa t di Airforce One te deja sou wout li pou Ayiti, lè prezidan an te resevwa yon apèl sou yon seremoni vodou deyò ayewopò a kote gwoup gòch la te planifye fè maji pou fè l tounen yon towo yon fwa li rive la. « Fè atansyon ak moun vodou sa yo, Barrack, paske yo ka fè moun tounen nenpòt bèt, » se sa manman Michelle te di Prezidan Obama pandan li tap gade nan yon glas maten sa a. Obama te pè e li te bay pilòt la lòd pou l vire tounen.

Plis pase 26,000 touris ayisyen debake sou asfalt la nan Pòtoprens jiskaprezan anba administrasyon Biden. Men, pèdan sosyalis yo te akize gouvènman ameriken an depòte plizyè santèn ayisyen lè an reyalite moun sa yo se dyaspora ayisyen rich ki retounen lakay yo paske yo tande peyi a vin tounen bonjan Wakanda a.

N ap byen pase, men move gòch sa yo ap eseye detounen lespri yo pou yo gen rayisman nan kè yo.

Medya yo ap lave sèvo timoun nou yo pou yo fè yo kwè yo bezwen aprann istwa yo, e li pa te byen rakonte paske se menm moun ki te opresè yo ki te rakonte l. Ebyen pitit nou yo pa bezwen sa. N ap byen pase, men move gòch sa yo ap eseye detounen lespri yo pou yo gen rayisman nan kè yo. Medya yo te ale pi lwen toujou lè yo te anseye pitit nou yo ke gran zanmi nou an, Lafrans, te mande yon kòb pou endepandans nou. Men, yo p ap janm ka pwouve sa paske yo pa gen resi. Lafrans ap toujou rete ak Ayiti, basyon libète, basyon libète.

Medya yo akize Nasyonzini yo tou paske yo te touye plis pase 10,000 ayisyen ak kolera ak komèt plizyè vyolasyon dwa moun, tankou vyole fanm ak ti gason epi kite plizyè santèn timoun apre yo fin ale ant 2010 ak 2017. Yo pa janm eksplike ke medam yo te sedwi premye fwa sòlda yo. Nenpòt fason, yo pa gen okenn fason pou yo pwouve li. Yo pral envante nenpòt kalite manti pou twonpe pèp la ak bay jèn yo gaz. Kòm yon peyi, nou pap kite sa rive.

Peyi a ap kontinye fleri toutotan ou menm, peyi kowalisyon ak zanmi Ayiti, kontinye bay presyon pou bon jan kalite demokrasi isit la, kontrèman ak sa ou genyen lakay ou, kote ekstremis gòch yo rele pwogresis tankou A.O.C oswa Jenica Atwin ka chita nan kongrè a, men isit la jèn yo pa gen plas oswa kapasite pou pran desizyon nan politik yo ki pral fòme lavni yo ak jenerasyon yo. Epi li ta dwe rete konsa.

Pifò nan yo se fanm, nenpòt fason, yo pa janm gen yon bon travay. Yo kwè manifestasyon y ap fè kont yon gouvènman kap vanse e ki pwoteje sistèm sa a, ka fè yo anfòm pou dirije. Gen nan yo ki gen odas pou panse yo ka prezante yo kandida nan pwochen eleksyon an, preche yon nouvo kòmansman, reklame yo se « jenerasyon ki ap kraze kite sa ak kòripsyon. » De ki kòripsyon y ap pale la ? Èske yo ap eseye rele nou, zanmi nou, moun ki kòwonpi ? Nou p ap vote pou okenn kandida ou pa chwazi pou nou, mezanmi, paske nou pa ka chanje yon ekip k ap genyen. Jodi a, tout glwa pou ou, Ayiti se yon lòt fwa ankò trezò Karayib la. Nou pito gen alkòl la, senil la, oswa pi byen retounen nan mwatye-analfabèt la.

Zanmi nou yo, se pou volonte n fèt ann Ayiti. Se pou n rete pisan pou letènite. Se pou Core Group la ak wa Ariel, rete wa pou tout tan.

Avèk tout afeksyon nou,

Pèp ayisyen an.

Se Claude Louis ki ekri tèks sa, MD-otè liv timoun.

Tradiksyon kreyòl : Didenique Jocelyn ak Sarah Jean